Geplaatst op

Cognitieve functies in relatie tot de executieve functies

Voorkant artikel cognitieve functies in relatie tot de Executieve functies
StiBCO Emiel van Doorn

Executieve functies staan de laatste tijd stevig in de belangstelling.
Iedereen gebruikt de executieve functies, we kunnen niet zonder. Veel kinderen/jongeren hebben moeite met de executieve functies. Ze zijn bijvoorbeeld niet goed in plannen, initiatief nemen, geconcentreerd werken onder tijdsdruk en andere zaken die met de executieve functie te maken hebben. We moeten er echter voor waken te snel een ‘label’ op kinderen en jongeren te plakken. Zeker kinderen/jongeren met ADHD/ASS lopen dit risico. Want wellicht liggen onder de deficiënte executieve functies nog lagere/andere cognitieve functies die onvoldoende ontwikkeld zijn om efficiënt executieve functies in te zetten.

Klik op de afbeelding (hierboven) en u kunt het volledige artikel (48 blz.) downloaden (denk om bronvermelding).

Oefeningen Metacognitie Cf en EF transfer mbv spel spelen
Klik op de afbeelding (hiernaast) om een aantal voorbeelden van spelen die geoefend kunnen worden om de cognitieve en executieve functies i.c.m. metacognitie te ontwikkelen. (denk om bronvermelding)

Oefeningen Metacognitie Cf en EF transfer mbv spel spelen StiBCO EvanDoorn (denk om bronvermelding)

De term ‘executieve functies’ komt uit de neurowetenschap.

  1. Executieve functies worden ook wel hoogontwikkelde cognitieve functies genoemd: Vaardigheden die helpen om te beslissen op welke activiteiten of taken we onze aandacht richten en welke uitvoeren.
  2. Executieve functies zijn die functies in de hersenen die het mogelijk maken dat je rationele beslissingen neemt, tijd gestuurd bent, gereguleerd werkt, je niet impulsief reageert, systematisch werkt en doelgericht handelt.
  3. De locatie van de executieve functies is het aller voorste deel van de frontale kwabben (prefrontale schors). Deze frontale kwabben houden verband met de hogere cognitieve functies (waaronder metacognitie, complexe planning en besluitvorming), geheugen en sociale interacties. Gezamenlijk worden deze operaties de executieve functies genoemd.
  4. Hoewel de definities van elkaar verschillen, is men het er in de literatuur over eens dat executieve functies bestaan uit vermogens die de mens in staat stellen om intentioneel en doelgericht problemen op te lossen. Als paraplubegrip gebruikt men hiervoor het executief functioneren. Het omvat alle controlerende of zelfregulerende functies die ervoor zorgen dat cognitieve activiteit, emotionele respons en openlijk gedrag georganiseerd en gestuurd worden.

Executieve functies leeftijd StiBCO Emiel van Doorn

De executieve functies
Bron: Peg Dawson en Richard Guarre


The Brains Executive Functions
  1. Respons-inhibitie
  2. Emotieregulatie
  3. Volgehouden aandacht
  4. Taakinitiatie
  5. Flexibiliteit
  6. Timemanagement
  7. Doelgericht gedrag
  8. Planning/prioritering
  9. Organisatie
  10. Werkgeheugen
  11. Metacognitie

De executieve functies uit het boek
“Het tienerbrein, over adolescent tussen biologie en omgeving”
Bron: Jelle Jolles


Het tienerbrein Jolles 5 domeinen

De executieve functies uit het boek ‘Het tienerbrein’

  1. Filteren
  2. Organiseren van aandacht
  3. Impulsremming
  4. Nieuwsgierigheid en initiatief nemen
  5. Werkgeheugen
  6. Doelgerichtheid
  7. Gedrags-, motorische en cognitieve flexibiliteit
  8. Planmatig handelen
  9. Kiezen en beslissen
  10. Zelfinzicht
  11. Zelfregulatie
  12. Metacognitie
  13. Monitoring
  14. Empathie en perspectiefname
  15. Motivatie

We kunnen mogelijke ‘executieve functies problemen’ onderverdelen in twee groepen:

Kinderen en jongeren met ‘executieve functies problemen’ op het vlak van het onderwijs/leren

Wat gaat er mis in het denken
Wat gaat er mis in het (be) redenen
……..
Wat zijn de gevolgen hiervan voor school, stage, werk en privé?
Wat beheerst het kind/de jongere wel, wat zijn zijn/haar kwaliteiten, talenten en krachten?
Welke concrete leerdoelen kunnen we o.b.v. bovenstaande gegevens samen met het kind/de jongere formuleren?

Kinderen en jongeren met ‘executieve functies problemen’ op het vlak van structureren

Wat gaat er mis bij het organiseren?
Wat gaat er mis in het plannen?
Wat gaat er mis in het reguleren van het gedrag
……
Wat is er zichtbaar m.b.t. het niet correct structureren zowel thuis, school, werk en privé?
Wanneer vertoont hij/zij gewenst gedrag, hoe en bij wie?
Wat beheerst het kind/de jongere wel, wat zijn zijn/haar kwaliteiten, talenten en krachten?
Welke concrete leerdoelen kunnen we o.b.v. bovenstaande gegevens samen met het kind/de jongere formuleren?

Executieve functies in relatie tot de cognitieve functies cirkels

Spraakverwarring
Executieve functies in relatie tot de cognitieve functies

Door de verschillende ordeningen, maar ook door de verschillende definities van zowel de executieve functies als de cognitieve functies is het lastig voor begeleiders, docenten en ouders om hun leerling of kind te ondersteunen. Mocht het kind/de jongere naar een andere instelling of school gaan kan hij/zij te maken krijgen met een andere ordening en/of andere definitie en dus ook met een andere aanpak.

Daarnaast is er nog geen geschikte test voor (het in kaart brengen van iemand zijn/haar) executieve functies (dit in tegenstelling tot de cognitieve functies). Een vragenlijst is nog steeds enigszins subjectief; wat neemt de observator/invuller (afhankelijk van de kennis en emoties van de invuller) waar en welke betekenis wordt tijdens de observatie van de leerling/het kind hieraan gegeven. Zorgvuldigheid blijft geboden.

Conform het concept Mediërend Leren is het onmogelijk dat we de observatieresultaten en de adviezen niet samen met het kind/de jongere bespreken en hij/zij zijn/haar inbreng daarin niet zou mogen geven. Er moet commitment worden verkregen over de observaties en adviezen, voordat erover gegaan wordt tot het schrijven van een handelingsplan of Individueel Ontwikkelperspectief. Uiteindelijk moet het kind/de jongere zelf/alleen het plan uitvoeren en de transfer maken naar zijn/haar eigen leven. De leeftijd of het niveau van functioneren is niet van belang, het wordt altijd samen met het kind/de jongere gedaan!

Waarschuwing labellen executieve functies
StiBCO Emiel van Doorn

Het risico van het probleem aan 1 executieve functie toeschrijven
Het risico is dat een probleem wordt toegeschreven aan een bepaalde executieve functie, dit kan juist zijn, maar er zijn meerdere cognitieve functies nodig om 1 executieve functie te kunnen uitvoeren. Wat als het probleem nu eens ligt in een van deze cognitieve functies. Als die cognitieve functies niet getraind worden, zal de uitvoering van de executieve functies dan succesvol worden? Er moet dus steeds gekeken worden of de onderliggende cognitieve functies wel voldoende ontwikkeld zijn.

Het informatieverwerkingsmodel
Belangrijk is dat de begeleiders en opvoeders in staat zijn de problemen met de executieve functies terug te brengen tot een praktische aanpak waardoor de hulpvraag van het kind/ jongere (en leerkracht/docent, ouders, ondersteuner) beantwoord wordt. Om dit duidelijk te maken een korte introductie van het informatieverwerkingsmodel.Informatieverwerkingsmodel EvD 2

Het informatieverwerkingsmodel geeft sterk verkort weer wat er in een individu gebeurt, wanneer hij iets waarneemt, het verwerkt in het brein en vervolgens laat zien wat het met die waarneming en verwerking doet. Tussen waarnemen enerzijds en handelen anderzijds, verricht een individu in een hoog tempo een heleboel denkhandelingen (maakt gebruik van de cognitieve functies).

Dit informatieverwerkingsmodel is een hulpmiddel om:

  • inzicht te kunnen krijgen in het proces van informatieverwerking;
  • te kunnen diagnosticeren waarom mensen bepaalde deficiënties vertonen;
  • gerichte ondersteuning te kunnen geven.

De cognitieve functies en het informatieverwerkingsmodel

  1. In de opname fase gaan de cognitieve functies over de kwaliteit en kwantiteit van gegevens die je verzamelt wanneer je een probleem erkent.
  2. In de verwerkingsfase zorgen de cognitieve functie ervoor dat je efficiënt gebruik kan maken van de gegevens die je verzameld hebt.
  3. In de weergavefase ondersteunen de cognitieve functies je om de verwerkte gegevens op een adequate, volledige en begrijpbare manier over te brengen (in welke hoedanigheid dan ook) naar anderen.

Informatieverwerkingsmodel EvD

Koppeling executieve functies en cognitieve functies in het informatieverwerkingsmodel

In onderstaande wordt gebruik gemaakt van een aantal voorbeelden uit de verschillende fasen van het informatieverwerkingsmodel. Je ziet per fase een deficiënte cognitieve functie en welke efficiënte cognitieve functie als tegenhangers dienen.


Cognitieve functies en executieve functies Emiel van Doorn StiBCO

Enkele voorbeelden uit de verschillende fasen (nb. niet volledig)


Informatiemodel en Cognitieve functies Executieve functies Emiel van Doorn StiBCO

Praktisch handelen: koppeling cognitieve functies en executieve functies!
Nu is de vraag hoe koppelen we de verschillende executieve functies aan het praktische handvat van de (omgekeerde piramide van de) cognitieve functies? Dan zou je snel kunnen zien welke cognitieve functies er nodig zijn om executieve functies te remediëren of aan te bieden. Of kun je er zelfs voor te kiezen om alleen de cognitieve functie aan te bieden, omdat daarmee de hulpvraag eigenlijk al beantwoord wordt. Hieronder staat een koppeling tussen de omgekeerde piramide van de cognitieve functies en een aantal executieve functies. De cognitieve functies gekoppeld aan de executieve functie zijn te herkennen aan de vette letters en de fellere achtergrond. Zoals te zien, is een groot aantal cognitieve functies nodig om een executieve functie te kunnen uitvoeren.


Cognitieve Functies Executieve Functies aandacht richten en volhouden EvD

Cognitieve Functies Executieve Functies planning EvD

Cognitieve Functies Executieve Functies Time management EvD

Waak voor labelen
Elk mens gebruikt de executieve functies; we kunnen niet zonder. Veel kinderen/jongeren hebben moeite met de executieve functies. Ze zijn bijvoorbeeld niet goed in plannen, initiatief nemen, geconcentreerd werken onder tijdsdruk en in andere zaken die met de executieve functies te maken hebben. We moeten er echter voor waken te snel een ‘label’ op deze kinderen en jongeren te plakken. Zeker bij kinderen/jongeren met ADHD/ASS lopen we dit risico. Wellicht liggen onder de deficiënte executieve functies nog lagere/andere cognitieve functies die onvoldoende ontwikkeld zijn om executieve functies efficiënt en effectief in te zetten.

Kunnen de executieve functies en cognitieve functies zonder elkaar?

NEE, absoluut niet, executieve functies aanbieden zonder ook kennis van de cognitieve functies en het eventueel inzetten ervan zal veel jongeren/kinderen tekort doen, tijd&energie kosten en wellicht verdriet doen.
Dit geldt zeker ook voor de ondersteuners/leerkrachten die deze kinderen/jongeren ondersteunen.
Het is niet voor niets dat men binnen de neuropsychologie schrijft dat de executieve functies de hoogontwikkelde cognitieve functies zijn!
Nb.:
Wat aandacht vraagt bij zowel de executieve functies en de cognitieve functies is hoe de informatie verwerkt wordt.
Het kan niet zo zijn dat we alleen rekening gaan houden hoe de informatie binnen komt.
Net zoveel aandacht vraagt hoe het kind/de jongere de informatie verwerkt en vervolgens weergeeft, ook in deze fasen kan het correct en fout gaan.
Executieve functies en leeftijd druk om maken

Bronnen:

  1. Aandacht, graag! leerlingen ondersteunen in het beheersen van alledaagse executieve functies. P. Moraine.
  2. Basisboek Mediërend Leren, F. van Loo en E. van Doorn
  3. BRIEF Executieve Functies Gedragsvragenlijst: een profielverkenning bij kinderen met Autisme Spectrum Stoornissen (ASS), M. Heeren.
  4. Coachen van kinderen en adolescenten met zwakke executieve functies, Peg Dawson en Richard Guare.
  5. Cursusmateriaal StiBCO, Bodegraven: StiBCO (niet gepubliceerd, alleen aan cursisten StiBCO ter beschikking gesteld) E. van Doorn, H. Jacobs, H. Dijk, I. Hendriks, F. van Miesen, F. van Loo en L. Pluim, et. al.
  6. De bouwstenen van het denken, 22 cognitieve functies, E. van Doorn, Kennis als Gereedschap/Activerend Leren, hoofdstuk 2
  7. Een praktisch gids voor leerkrachten, executieve functies versterken op school, J. Cooper-Kahn en M. Forster.
  8. Een teveel aan geheugen, A.R. Lurija
  9. Effectiever leren met leerstrategieën, P. Dijkstra.
  10. Executieve functies bij kinderen en adolescenten. P. Dawson en R. Guare.
  11. Executive Functions Adèle Diamond/Dep. of Psychiartry, University of British Columbia
  12. Gedrag in uitvoering. Executieve functies bij kinderen en pubers. D. Smidts & M. Huizinga.
  13. Gedragsproblemen in de klas. A. Horeweg
  14. Groeien doe je samen. Hoe stimuleer je de ontwikkeling van je kind?’, A. Janssens en E. van Doorn
  15. Het language-model van Wepman, zoals dit is beschreven in Myers en Hammill.
  16. Het tienerbrein. Over de adolescent tussen biologie en omgeving, J. Jolles
  17. How Childern learn, from Montessori to Vygotsky, L. Pound
  18. Ik snap het wel, maar zo snel, maar niet zo snel, B. Willoughby&E. Braaten
  19. Kag-Al concepten, Reuven Feuerstein, cognitieve functies. E. van Doorn, Werken (aan)leren, Apeldoorn, hoofdstuk 4.
  20. Neuropsychological Assessment, third edition, Muriel Deutsch Lezak.
  21. Ontwikkelingsgericht begeleiden in alledaagse situaties. Werkboek voor mensen met een verstandelijke beperking. Gebaseerd op de methode van Feuerstein. P. van Dijk en E. van Doorn.
  22. Slim maar … help kinderen hun talenten benutten door hun executieve functies te versterken. P. Dawson.
  23. Slim maar… help adolescenten hun talenten benutten door hun executieve functies te versterken, Richard Guare, Peg Dawson en Colin Guare.
  24. Studies on the History of Behavior, Ape, primitive ans Child, L.S. Vygotsky, A.R. Luria, V.I. Golod and J. Knox
  25. The Working Brain, An Introduction to Neuropsychology, A.R. Luria.
  26. Train je brein en benut je talenten, tips en tools voor tieners om executieve functies te versterken, R. Kulman.
  27. Understanding Executive Functions, Adèle Diamond/The international Dyslexia Association.
  28. Vergeten, kwijt en afgeleid Opvoedwijzer om executieve functies bij kinderen te versterken. J. Cooper-Kahn en L. Dietzel.
  29. Vygotsky in Action in the Early Years, The ‘Key to Learning’ Curriculum, G. Dolya.
  30. Zeg nee! Gedrag in goede banen leiden door het versterken van executieve functies, E. Luteijn.
  31. Zelfregulatie, diagnostiek en behandeling van executieve functies bij kinderen, Albert Ponsioen en Esther ten Brink.
  32. Het tienerbrein. Over de adolescent tussen biologie en omgeving, J. Jolles